Каспийге ерекше күтім керек

Каспий теңізінің солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің салынуы, мұнай кәсібінің өркендеуі теңіздің экологиялық жағдайын едәуір нашарлатқанын қоршаған ортаны қорғау мамандары көптен айтып келеді. Теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты табиғи апатты жағдайға душар болған аймақтың экологиялық жағдайына ұзақ уақыт бойы жұмыс істеген «Капустин Яр», «Азғыр» секілді полигондардың зардабын қосыңыз. Бұл – бүгінгі халықаралық семинарлардың бас ауыртар бас тақырыбы.
Жоғарыда аталған факторлар – біздің көзіміз көріп отырған түйткілдің бергі жағы ғана. Мұнай мен газдың өндірілуіне байланысты осы теңізге ғана тән итбалықтың жаппай қырылуы, бекіре, көксерке секілді балықтардың азаюы, суасты өсімдіктерінің жойылуы күннен-күнге кең етек алып барады. Сонымен қа­тар жел эрозиясы да бұл өңірдің жағдайын мәз етіп тұрған жоқ. Өткенге көз жүгіртіп қарайтын болсақ, Каспий теңізінің тартылуы 1925 жылдан бастап байқалған. Бірақ оған Кеңес өкіметі айтарлықтай мән бермеген. Соның әсерінен шығанақтар су­сыз қалып, теңіз суы 100 шақырымға  қа­шық­таған екен.
Теңіз суын жағалай орналасқан мемле­кеттер арасындағы Каспийді бөлісу келісімі әлі де біржақты емес. Осының салдарынан теңізге келген залал үшін ортақ жауапкер­шілік алу мәселесі де жан-жақты талқы­лауды талап етеді. Мәселен, Ресей мұнай­шылары теңіз суындағы біздің аумаққа жататын «Новинск» аралына мұнай ұңғы­ма­сын орнатты. Мұнай ұңғы­малары қа­мыс, қоға, қопа, балдыр үйінді-шірінділе­рінің ортасына орналасқан. Бұлар теңіз жағасының бұзылған ауасын одан сайын ластағанымен қоймай, мұнай көздерінің өртену қаупін арттыруда.
«Әлемнің әр түкпірінде болып жатқан экологиялық апаттардың ащы сабағынан оң қорытынды шығармасақ, Каспийдің келешегіне де қауіп төнеді» дейді халық­аралық сарапшылар. Алдымен итбалық­тар­дың, соңынан құстардың жаппай қырғынға ұшырауы теңіздің қазақстандық бөлігінде дабыл қағылар жағдайдың қазір-ақ қалыптасқанын аңғартты. Бұл – өз кезегінде табиғи ортаның азуына, яғни деградацияға апарып соқтыратын негізгі жол. Сондықтан жыл сайын осындай проблемалардың алдын алу мақсатында Каспий жағалауын мекендеген елдер бас қосып, келелі кеңес құратын дәстүр қалып­тастырған. Бұл жолы да Иран, Түрікменстан, Әзірбайжан, Ресей, Қазақстан бір жерден табылып, ортақ мүддесін ортаға салды. Халықаралық табиғи апаттардың алдын алу және бақылау орталықтарынан көпте­ген сарапшылар тартылған бұл жиында  әңгіменің өзегіне айналған тақырып Кас­пий жағалауында орын алған проблемалар емес, Каспийді сақтап қалу проблемасы екенін барлығы бір кісідей мойындады. Мамандардың айтуына қарағанда, Каспийдің экологиялық проблемаларына қазір мән бермесе, аз уақыттың ішінде Арал тағдырын қайталауы мүмкін екен. КАСПКОМ мүшелерінің шешімі бойынша соңғы жылдары атмосфераға, топырақ қабатына, теңіз суына тұрақты мониторинг жүргізіліп отыр. Бұл мониторингтер Каспий акваториінің жағдайын жақсартуға едәуір септігін тигізеді екен. Сонымен қатар бұл бақылау көктемде және күзде екі рет жүргізіледі. Нәтижесінде кеңейтілуге тиісті жерасты суының арналары мен тоғандары­ның жағдайын жақсартуға мүмкіндік бар көрінеді.
Тайызхан ҚОЖАХМЕТОВ, «Қазгидромет» орталығы Климатты зерттеу және су проблемалары департаментінің директоры:
– Қазақ мемлекеті Каспий акваториін сақтап қалуға бастамашыл, мүдделі мем­лекет екенін бәріміз білеміз. Батыс аймақ­тағы экономикалық ахуал экологиялық жағдайды ушықтырып тұр. Каспий теңізі қазір тартылып бара жатқан су бассейн­дерінің қатарында. Сондықтан дабыл қағып жатырмыз. Қазіргі таңда Атыраудағы мұнай өңдеу зауытының аумағында төрт автоматты ауа сапасын бақылайтын стансы орнатылған. Тек осындай шаралар арқылы ғана қалыптасқан жағдайды тұрақты бақылауға қол жеткізіп отырмыз. Ол да ғылыми-техникалық мүмкіндіктердің жаңарғанының арқасы. Әр 20 минут сайын онлайн режимінде автоматты түрде «Аджип» компаниясының орталық білге­саясына (компьютеріне) берілетін мәлімет сол жерде сақталады, өңделеді, сараптама жасалады. Содан кейін алынған ақпарат Атыраудағы Гидрометеорология орталығы­на келіп түседі. Егер табиғатқа зиянды ошақ­тар­дың барлығына осындай қондыр­ғы­лар орнатар болсақ, барлық жағдайды бақылау біз үшін, жалпы, сарапшылар үшін жеңіл болар еді.