Ортақ жазу – түркі бірлігінің бастауы

Уақыт өте келе, қай халық болсын өзінің тегін іздеп, төл тарихын түгендері сөзсіз. Мұны табиғаттың бұлжымас заңы деуге де болады. Соңғы жылдары ұлы дала төсінде өшпес із қалдырып, әлемдік өркениетте ойып орын алған Көк Түріктің ұрпағының бірін-бірі іздей бастауы осыған дәлел болса керек. Тағдырдың жазуымен сан тарам жолға түсіп, өзінше бағыт алған бөрілі байрақты түріктің мемлекеттік дербестігі бар бүгінгі ұрпақтары түптің-түбінде тамырлас екенін түсініп, ынтымағы ұйысқан тұтастыққа ұмтылуда.
Былтыр ғана құрылған Түркітілдес мем­­ле­кеттердің Ақсақалдар кеңесі – ортақ әліп­би туралы бастама көтергенін білеміз. Бұл жалпы түркі халықтары бірлігінің ке­пілі – өзара ортақ әрі түсінікті жазу мен тіл екенін білдірсе керек. Алайда бұл қан­ша­лық­ты өміршең ұсыныс және оған қашан қол жеткізе аламыз? Енді аз-кем әңгіме осы төңірегінде.
Алғашқы ой Анадолы елінде айтылды
Ортақ әліпби туралы алғашқы ой 1993 жылы Анкара қаласында түркі халықтары басшыларының үлкен саммитінде сөз болған еді. Ол жерде аса мән берілген не­гіз­гі мәселенің бірі түбі бір түркі ха­лық­та­рына ортақ тіл қалыптастыру болатын. Латын графикасына сүйене отырып, күллі түркі жұртшылығына ортақ әрі түсінікті болатын жаңа әліпби жасау жайы талқыланды. Ақыры, саммитке жиналған мемлекет басшылары ортақ тіл мәселесін бірлесіп шешеміз деп уағдаласып тарасқан еді. Алайда Анадолы елінде басталғандай бол­ған ірі мақсат белгілі себептерге бай­ла­нысты жүзеге асырылмай қалды.
Бұл ғажайып идея 2006 жылы қайта тү­леді. Дәл осы жылы Қазақ елінің Пре­зиденті Нұрсұлтан Назарбаев Ан­та­лия­дағы саммитте бірнеше жалпытүркілік құ­рылым құру туралы, яғни Түркітілдес мем­ле­кеттер басшыларының Тұрақты ор­га­нын, Түркітілдес мемлекеттердің Пар­ламенттік Ассамблеясын және Ақсақалдар кеңесін құру туралы ұсыныстар жасады. Осы бастама бойынша 2008 жылы қа­занда Парламентаралық Ассамблея құ­рылды. 2009 жылы Әзірбайжанның Нах­чы­ван қаласында өткен түркітілдестердің саммитінде түркі халықтарының тілін, тарихын, әдебиетін, мәдениетін зерттейтін Түркі дүниесі академиясын құру туралы бастама көтерілді. Қазақстан басшысының осынау ойлары кейін Анкарада одан әрі өрбітіліп, нақты келісімдерге қол жеткізілді. Осылайша мәдени-рухани мұрасы мол түркі әлемінің тыңына түрен салып, зерт­тейтін Түркі академиясы құрылды.
Әзірше латын қарпінің бәсі басым...
Бүгінгі таңда Өзбекстан, Түрікменстан, Әзірбайжан сынды бірқатар мемлекеттер өз алдына жеке-жеке әліпби қабылдап үлгерді. Әрине, бұл ортақ әліпби қалып­тасып келеді дегенді білдірмесе керек. Сонымен, ортақ жазу қай қаріпке негіз­дел­мек? Ғалымдардың бір тобы көне түркі жа­зуы – руна таңбасын ұсынса, біразы латын қарпін ұсынып отыр. Бұл дауда әзір­ге латын қарпінің бәсі басым тұр. Оған се­беп те жоқ емес секілді. Біріншіден, түр­кі­тектес мемлекеттердің көш бастаушысы – Түркия мемлекеті латын қарпін пай­да­ланады. Екіншіден, кейбір тіл ма­ман­да­ры­ның пікіріне қарағанда, латын қарпінің не­­гізі түркі мәдениетімен астасып жатыр. «Ла­­тын әліпбиінің таңба ретіндегі түпкі ата­сы түркі жазуынан шыққан» деген болжам ай­тушылар да бар. Түркітанушы Се­­рік Ер­ғалидің айтуынша, латын қарпін жа­саған латындар емес. Ерғали мырзаның: «Оның (латын әліпбиінің) ежелгі гректерге де қатысы шамалы. Ежелгі гректер мен қа­зіргі гректердің өркениеті екі басқа. Ежел­гі грек­тердің мәдениетінің қалып­тасуына түркілер үлкен үлес қосты. Қазіргі латын әліп­биі – ежелгі орхон-енисей таң­ба­ла­ры­­ның негізінде жүйеленіп жасалған тү­рі», – деген пікір айтқаны бар.
Сондай-ақ ол «ортақ әліпбиді қазіргі ағылшын нұсқасындағы қаріп түрінде жа­саған дұрыс» деген пікірде. «Себебі бар­лық техникалық, электрондық бағдар­ла­ма­лар­ды қайта жасап, уақыт пен ақ­шаны шығындауға тура келеді. Ал ағы­л­шын әрпі әзір тұр және оның қыруар тех­ни­калық әлеуеті де дайын. Тек қана әліп­би­ді соған негіздеген дұрыс болар», – дейді ол.
«Ортақ жазу» дауы қашан шешімін табады?
Бұған әзір нақты жауап жоқ. Қалай бол­ған күнде де ортақ әліпбидің жасалуы түркілік бірліктің бастауы болатыны еш талас тудырмайды. Тек оның жүзеге асуы­на уақытша талас-тартыс қана кедергі кел­ті­ріп отыр. Енді осы ортақ әліпбидің тиімді тұс­тарын өзімізше саралап көрелік:
Ең бастысы, басында айтып өтке­ні­міз­дей, қатал жүйенің салдарынан алыстап кет­кен түркі-тамырлық байланысымыз нығаяды.
Екіншіден, күллі түркі жұртшылығы бір-бірімен ортақ әрі түсінікті әліпби ар­қы­лы оп-оңай байланысады.
Үшінші, ортақ әліпбиді жасау ба­ры­сында қазақтан өзге кейбір халықтардың ң, қ, ө, ғ сынды жоғалып кеткен ұлттық си­паттағы ерекше әріптерін қайта қалпына келтіруге мүмкіндік туады. Яғни әр халық өзінің төл дыбысымен қайта қауышады деген сөз. Қазіргі түріктердің өздері төл ды­быстарын беретін осындай үш-төрт әріп таңбаларынан айырылып қалғаны белгілі.
Төртінші, бесінші... деп соза беруге болады. Түсінген адамға осының өзі жеткілікті болар деп ойлаймыз.

Жантас Жақыпов, филология ғылымының докторы, профессор:
– Қазір латын қарпінің үстемдік етіп отырған уақыты. Бұл – бізді ұшпаққа жет­кізбейтін құбылыс. Қай қоғамда болсын дін өте маңызды фактор атқарады. Оны жоққа шығаруға болмайды. Күллі түркі жұрты ислам дінін ұстанады. Сол се­беп­ті ғалымдардың ішінде араб жазуын артық көретіндері бар. Алайда түркілік рух­ты көтеру үшін көне түркі жазуын жаңғырту керек. Әрине, оны сол күйінде емес, жаңғыртып қолдану жөн. Ортақ жазу осы негізде жасалған көне түркі әліпбиі болуы тиіс. Көне түркі жазуын зерттеу жұмыстары бізде өте жақсы жүріп жатыр. Осылай бол­ған жағдайда Қазақ елі түркі әлемінің көшбасшысына айналады. Алайда бұл мә­селе қашан шешіледі? Оны айта алмаймын. Ол үшін өте үлкен бағдарлама жа­са­луы тиіс. Ол үшін үлкен мұрат болуы керек. Ал «едел-жедел кіргізіп жібереміз» деу ке­ңес өкіметі құлаған соң, парторгтердің лезде молда болып кеткеніндей болып шы­ғады.
Серік Ерғали, түркітанушы:
– Ортақ әліпби жасалу үшін күллі түркі халқы болмаса да, елдігі мен тәуелсіздігін сақтап қалған мемлекеттердің дыбыстық өзара үйлесімі болуы тиіс. Өкінішке қарай, бүгінгі таңда ондай үндестік жойылып кетті. Біздегі бар кейбір дыбыстар өзгелерде жоқ. Немесе, керісінше. Өткен ғасырдың 90-жылдары 32 әріптен тұратын әліпби жасалған еді. Алайда ол жалпытүркілік лингвистикалық талаптарға сай келмеді. Сондықтан ортақ үйлесім болмайынша, ортақ әліпби болуы мүмкін емес. Бұл шаруа осыдан кемінде бір ғасыр бұрын басталуы тиіс еді.

P.S.
Түркі халықтарының тілін, ділін, жалпы, ортақ құндылығын жақындастыруды сонау Алаш арыстары да арман еткені белгілі. Ахмет Байтұрсынұлы 1926 жылы Бакуде сөйлеген сөзінде түркі әлемін жақындастыру үшін ортақ әліпби қолдану туралы мәселе қозғағаны осының дәлелі болса керек. Бірақ бұл мәселе қашан шешімін табады, ол – болашақтың еншісіндегі шаруа.
18 жылға созылған идея тағы ондаған, тіпті жүздеген жылға созылып кетпесе болғаны...