Саясатнама

Безбен
Ұлттық мүддені темірқазық еткендер ғана көсемге  айналады
«Ертеңін ойламағанның тірлігі зая, елін ойламағанның ерлігі зая...» Бұл – біздің емес, атам қазақтың ғасырлар сүзгісінен өткен қасиетті сөзі. Содан болар, ел басына күн туғанда әр ерлігін зая етпейтін, «егеулі найза қолға алатын», «еңку-еңку жер шалатын» бір оғланның туарына бек сенген халықпыз... Өткен тарихтың сартап беттерін ақтарсаңыз болды, қысылтаяң уақытта халқын ақылымен, батырлығымен, көрегендігімен қорғаған я бірауыз сөзімен әлі де ұлтының намысын жанып жүрген көсемдеріміздің өнегелі ісі көз алдыңызда кестелене береді. Сол әдемі кестенің алтын жібін иірген уақыт тек біздің ғана емес, күллі әлемге белгілі ұлт көсемдерінің атқарған ісін таразылап жатады... Бүгінге дейін сол өлшем таразысы бізге нені ұқтырды? Кезекті мәселеміз осы сұраққа жауап беруден басталсын.

Тақырыпқа орай ...деген екен...
Мұстафа Кемал АТА ТҮРІК:
– Мәңгі империя болмайды. Ерте ме, кеш пе, Кеңес Одағы құлайды. Оның қол астындағы түрік респуб­ликалары тәуелсіздік алады. Біз олардан өтініш түсуін күтіп отырмай,  бауырластарға көмек қолын созуға да­­йын болуымыз керек.
    (1933 жылы Түркия тәуелсіздігінің 10 жылдық мерейтойында айтқаны)

Ұлтын ту еткендер ғана көсем болады
Тарих – безбен. Ол әр көшбасшының ұл­­тына еткен еңбегінің салмағын екшеп бере алады. Таразының бір басына ұлт көсемін, бір басына ұлтын қойып без­бендеп, өлшеп көру қажет секілді. Екі жақ­тың салмағы тең түскенде ғана тұлғаның атауы ұлттың брендіне айналады. Мәсе­лен, Мұстафа Кемал Ата Түрік түріктің ата­сына қалай айналды? Ататегі үнділік (кей­бір деректерде қытайлық) бола тұра, ма­лай ұлтының көшін бастаған Махатхир бин Мохамад ше? Қарулы отарлаушы ел­мен бейбіт жолмен қарсыласудың теория­сы мен тактикасын белгілеген Махатма Ган­ди де тек өз ұлтының жоғын жоқтап, мұ­ңын мұңдады емес пе?.. 1618-1648 жыл­дардағы  отыз жылдық ойраннан кейін 300-дей ұсақ князьдіктерге бөлініп кеткен Германияны Герман империясы еткен (1870-1871 жылдардан соң) Бисмарк бо­ла­­тын. Оны қойыңызшы, Бисмарктан кейінгі ұлы герман саясаткері атанған Конрад Аденауэр мен «неміс эконо­микасы кереметінің» авторы атағына ие болған Людвиг Эрхардтың әр ісін әлем тамсанып айтып жүрген жоқ па? Мысалы, бүгінде даму қарқыны жөнінен екінші дүние- жүзілік соғыста жеңімпаз болған Ресей мен жеңілген Германияның қайсысының көші ілгері? Әрине, Людвиг Эрхардты туғызған неміс ұлтының... Саяси тұтқын ретінде 27 жыл алты ай алты күнін абақтыда өткерген Нельсон Манделаның саяси қайраткерлігі Оңтүстік Африка Республикасына деген көзқарасты түпкілікті өзгертіп берген жоқ па? Бұл тізімді өз биігін бағындырған Ва­лен­са, Тэтчер, Дэн Сяопин, Ли Куан Ю, Рей­ган, Рузвельт, Уинстон Леонард Спенсер-Чер­чилль  секілді тұлғалармен толықтыра беру­ге болады. Осы аталған тұлғалардың бәрі де өз ұлтын сүйгені, өз ұлтының арба­сын өрге сүйрегені, өз халқының «табанына кірген шөңге маңдайыма қадалсын» деген түсінікпен өмір сүргені анық. Сол ерлігіне сүйсінген ел өз оғланының дәрежесін асқақтатып, әлемдік деңгейдегі бірегей тұлғаға айналдырып жіберді.
Ұлтшылдық ұлтты құтқарады
Енді ақырын ойысып, өзімізге келсек... Өйткені әлемдік тәжірибеге қарап діндар­дың да (Аятолла Хаменей, Мартин Лю­тер ), жалаңаяқ кедейдің  де (Махатма Ган­ди) елдің болашақ жолын көрсететін бағ­даршамға айнала алатынын білеміз. Оларға тамсана қарап, «бізде де осындай көсемдер болғанда ғой» деп армандай­мыз. Асылында, ондай тұлғалар Алаш баласында аз ба еді? Кешегі Сабалақ деген атпен Төле бидің түйесін баққан Абылай ханның Алаш баласын бір тудың астына біріктіргені, одан ертерек ХVI ғасырдың 20-шы жылдарында сан руға бөлініп бара жатқан қазақты сақтап қалған Хақназар ханнның ерлігі, арғы тарихты ақтармай-ақ, кешегі алашордашылардың шекара­мыз­ды белгілеп беруі, дербес автономия алып, тә­уел­сіздікке ұмтылуы – бәрі-бәрі ел кө­сем­дерінің ынта-жігері арқылы жасалмады ма? Бірақ біз сол бір Әлихан мен Ахмет­тер­дің ерлігін жете түсіне алмай жүрген сияқтымыз. Оған себеп «ұлтшыл­дық» деген сөзге тітіркене қарауымыз се­кіл­ді. Неге? Кеңестік кезеңде бұл сөз ең ауыр айыптау болып саналатын.
Айдос Сарым, саясаттанушы:  
– Ганди де, Черчилль де ұлтшыл. Тіпті қазір билік мақтайтын Ли Куан Ю де ұлт­шыл­дардың ұлтшылы. Одан несіне қорқа­мыз? Өкінішке қарай, «ұлтшылдық» ұғы­мын кезінде кеңестік империя өз саясатын қолдамайтындарды, ұлт-азаттық жолында күрескендерді езіп-жаншудың басты құ­ралы ретінде пайдаланған. 1986 жылдары бізді «махровый националист» деп айып­та­ды. Осындай кеңестік түсініктерге, кеңес­тік терминдерге байланып қалған ұғым­дар­дан тазарып алуымыз керек.
Саясаттанушы айтпақшы, шындығында да, осындай кеңестік түсініктерге, кеңестік тер­миндерге байланып қалған ұғымдар­дан тазаруымыз қажет. Бұл – бірінші мә­селе...
Бір өкініш...
Екінші мәселе, біздің көсемдер ара­сын­дағы ұстанымдардың аражігін ажырату керек. Мәселен, қысылтаяң кезеңде елін аман сақтап қалу үшін Әлихан Бөкейхан, Тұрар Рысқұлов, Мұстафа Шоқай – үшеуі үш саяси бағытты таңдады. Ақиқатына келсек, үшеуінің де жолы дұрыс. Тұрардың идеясы – қылышынан қан тамған кеңестік кезеңнің өзінде қазақты қорғап қалды. Әлиханның идеясы – бүгінгі Тәуелсіздіктің туы­ның желбіреуіне септігін ти­гізді. Мұс­та­­фа Шоқай­дың идея­сы – болашақ­та­ғы түр­кілердің интег­ра­­ция­сына бастама болары хақ. Екшеп көр­­сек, бұл үш бағыт та тек ұлт­ты сақтап қа­лу­­дың, же­ке ел, мем­ле­кет болу­дың қа­мы екенін байқай­сыз. Десе де, іште бір өкі­ніш бар. Ол өкі­ніш­ті мы­надай бір мысал ар­қылы түсіндіріп көрелік...
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Гер­мания­ны аяққа тік тұрғызған президент Аденауэр мен экономист Эрхард­ өз ара­сын­дағы идеялық қайшылықты ұлттық мем­лекетті сақтап қалу жолында жоя біл­ген еді. Ұлт­тық мүдде жолында оларға жас айыр­ма­шылығы да (Аденауэр өзінің ми­нистрінен 21 жас үлкен болды), діни көз­қа­расы да (Аденауэр католик, ал Эрхард протестант), флегматигі мен холериктігі де (Аденауэр флегматик және аз сөйлейтін, ал Эрхард хо­лерик және көпсөз­ді болатын) бөгет бола алмады. Екеуі бір жағадан бас шы­ғарып, бірі саясатты, екіншісі экономи­каны абсолюттендіру жолында жұмыс жа­сай берді. Бірі, яғни Аденауэр – автори­тар­лыққа, ал Эрхард демократизмге бүйрек бұр­са да, мемле­кет­тік мүдде олар­дың идея­сын бір а­р­наға тоғыстыр­ды. Егер де дәл осы мысал секілді Әли­хан, Мұстафа, Тұ­­рарлардың басы біріккенде не болар еді?.. Біз,  бәл­кім, қазір Жа­по­ния секілді ел­ге ай­налып, Орталық Азия­да үстемдік етіп тұрар ма едік?

Түйін
Қош! Біздің көсемдер армандаған Тә­уелсіздікке қол жеткізгенімізге ши­рек ғасырға таяп қалды. Тарихқа сү­йе­нейік, өмірден алайық, әйтеуір ел басына күн туғанда ұлтын сақтар бір Махамбеттің табылары, елдің ме­­рейін үстем етер бір ұлдың туары ак­сиомаға айналып кетіпті. Мұның се­бебін біздің ұлттың мемлекеттік са­насының қалыптасқаны­нан іздеу ке­рек секілді. Сол мемлекеттік сана әр­­дайым да Әлихан Бөкейханның: «Тірі болсам, хан баласында қазақ­тың хақысы бар еді, қазаққа қызмет қыл­май қоймаймын» деген сөзімен ай­шықталып тұрса, арман не?

Сегіз қырлы, бір сырлы тұлғалар

Саясаткер – Черчилль, суретші – Черчилль, жазушы – Черчилль...
* Уинстон Леонард Спенсер-Черчилль – көрнекті британиялық саясаткер. Ол екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Құрама Патшалыққа жетекшілік етіп, 1940-1945 және 1951-1955 жылдар аралығында Құрама Патшалықтың премьер-министрі қызметін атқарған. Көрнекті мемлекет қайраткері Черчилль саяси қызметінен бөлек шешендігімен көзге түскен, озық әскери офицер атанған, елдегі белгілі тарихшы ретінде де танылған. Тіпті жазушылық еңбегіне орай әлемдік Нобель сыйлығына ие болған. Ел арасында әуесқой суретші ретінде де танымал.

1.Көшбасшы-ту ұстаушы: өзіне тән саяси мақсатты алға қойып, жүзеге асырады (І Петр, М. Ганди).
2.Көшбасшы-қызметші: өз жақтастарының мүддесін білдіріп, солардың атынан сөйлейді (Л.И. Брежнев).
3.Көшбасшы-саудагер: қалың көпшілікті иландыра отырып, олардың мүддесі мен тілегін іске асырады (Р. Рейган).
4.Көшбасшы-өрт сөндіруші: қиын-қыстау кезеңде және уақыт талабына сай әбжіл қимылдап, халықтың соңынан ерте алады (Ф.Д. Рузвельт).

Спорт комментаторынан президент болғанға дейін...
* Рональд Рейган – Америка Құрама Штатының Республикалық партиясының 40-Президенті (1981—1985 және1985—1989 жылдар аралығында). Ол саяси өмірі басталмай тұрып әртістігімен танылған. Рональд Рейган ғұмырында түрлі форматтағы 52 фильмге түскен. Кейіннен мемлекеттің басшысы болған тұста экономика саласына да жетік екенін дәлелдеп, мемелекетттік шығынды қысқарту, салықты төмендету, инфляция­ны бақылау сияқты экономикалық мәселелерді реттейтін «рейганомика» атты экономикалық саясаттың негізін қалады. Жас кезінде футбол ойынын хабарлаушы, спорт комментаторы, диктор болып жұмыс жасаған бұл саясат­кердің даусының тартымды болғанын да айта кеткен жөн.

Көшбасшылардың идеологиялық бағытын білеміз бе?
Көптеген ұлт көшбасшысының саяси ба­ғы­ты мен ұстанымдары саячси идеологияға ай­налып отырған. Мәселен, Мао Цзедун­ның саяси бағыты маоизмге ұласты. Оның мәні-қалалық пролетариаттан ауылдық шаруаға басымдық беру. Кемализм – Ата Түрік негізін қалаған түрік ұлтшылдығының идео­логиясы. Алты тармақтан тұратын ке­ма­­лизм доктри­насы Конституциямен бе­кі­тілген. Гитлерлік Германия басқыншы­лы­ғынан Францияны күйретпей сақтап қал­ған, Англияда жүріп Қарсыласу соғысын жүр­гізген генерал Шарль де Голльдің сая­саттағы сара жолы – голлизм. Голлизмнің түп­­қазығы – Франция­ны кез келген дер­жа­вадан тәуелсіз ету, оң­шыл саясат, әлеуметтік мә­се­лелерде кон­­сер­ватор­­лық бағытты ұста­нып, экономи­ка­ға мемле­кеттің арала­суын құп­тау. Голлистік партиялар үнемі же­ңіске жетіп келеді. Фрацуз ұлтының әкесі де Голл­ьдің үлкен ерлігі – генералдардың қар­сы­лығына қарамастан Франция отарла­ры­нан, соның ішінде Ал­жир­ден бас тартуы еді. Югославия лидері Йосип Броз Титоның ком­му­нистік титоизм ба­ғы­тының мазмұны – ка­пи­талистік елдер­мен бейбіт аралас-құра­лас­тыққа баруы, жұ­мыс­шы коллектив­тері­не дербестік беруі болды. Үнді көсемі М.Ганди­дің гандизм жолы – тәуелсіздікке бей­біт қол жет­кізу, кас­та­лық теңсіздікпен кү­рес тек үнді тауарларын тұтынуды ұран етті. АҚШ пре­­зиденті Рональд Рейган ұстан­ған рей­гано­мика бағыты- та­уар сұранысына негіз­дел­ген экономика құру, салықты азайту, мем­­лекеттің экономикаға арала­суын шек­теу, ақша массасын қысқарту ар­қылы инфляцияны төмендетуге болды.

Пак Чон Хи – Оңтүстік Корея ғажайыбының авторы
Оңтүстік Кореяның қазіргі заман тарихындағы ірі көшбасшыларының бірі – Пак Чон Хи (1917-1979). Корей елін 18 жыл басқарған (1963-1979) ол қазіргі «Ханганның ғажайыбы» деп аталатын экономикалық өрлеуге даңғыл жол салған. Жалпы, Пак Чон Хи туралы мамандар екі түрлі пікірде. Біріншісі диктатор болды десе, екіншілері ол елдің дамуына орасан үлес қосты деп айтады.

Пак Чон Хидің үш кемшілігі
Корей халқы әрдайым да Пак Чон Хидің арқасында еңселі ел болғанын тілге тиек етіп отырады. Бұл сөзде шындық бар. Оның кезінде жағдайы төмен корей елі қиындықтан құтылып, өнеркәсіптік дамуға бет бұрды. Билік басына 1961 жылы мемлекеттік әскери төңкеріспен келген Пак Чон Хи президенттік өкілеттігін екі жылдан кейін бастады. Бірақ осы орайда Пак Чон Хидің кемшіліктері де болғанын айта кету керек. «Оның  бірінші кемшілігі – демократияны тұншықтыруы. Оның мысалы ретінде бір кездері Корея­ның президенттері болған Ким Дэ Джун мен Ким Ён Сам деген оппозиция жетек­ші­лерін қудалауын айтса болады. Деген­мен де олар Пак Чон Хиден кейін де қу­ғын­ды бастан өткерді. Екінші кемшілігі – конституцияны бірнеше рет өзгертті жә­не біраз жастарды және түрлі белгілі аза­маттарды түрмеге жапты. Үшінші кемшілігі – «Оның тұсында Солтүстік пен Оңтүстік Ко­реяның арасы суып кетті» дейді корей тарих­шылары.
...он екі ерлігі
Пак Чон Хи корей соғысынан кейін тұ­ра­лаған елді аяғынан тұрғызды. Бірін­шіден, экономиканы көтеріп, экспортты еселеп арттырды. Экспортты дамыту үшін бүкіл Корей еліне тас жолдар төседі. Екін­шіден, корей компанияларына ерек­ше қолдау жасады. Корей еліндегі «Сам­сунг», «Поско», «Елджи» және «Хюндай» ком­паниялары соның ке­зінде алып құры­лыс­тар жүргізді. Пак Чон Хи «темір – біздің халықтың қуаты» деп айтып, оны көптеп экспорттауға күш салды. Қазір «Поско» – әлемдегі темір шығарудан үлкен бестікке кі­ретін корей ком­па­ниясы. «Пос­ко­ға» барған Ел­­басы Нұр­­сұл­тан Назар­баев­тың суреті Поско­ның та­рихи музейінде тұр. Санаулы әлем­дік тұ­л­ғаларға арнал­ған жерде еліміздің пре­зидентінің суреті­нің тұруы бізге деген үлкен құр­мет­тің белгісі болса ке­рек. Үшіншіден, ко­рей елінің бүкіл өнер­кә­сібін дамытуды қол­ға алды. Төртіншіден, «жа­ңа ауыл қозғалы­сы» саясатын жүргізіп, бүкіл ауыл мәселесін шешіп, аймақтардың да­муына жағдай жаса­ды. Бесіншіден, елдің энер­гетикалық дамуы­на басымдық берді. Кей­бір мамандар, бәл­кім, сол кезде ол атом бом­басын жасауды ой­ластырған шығар деп топшылайды. Бірақ бұл туралы нақты дерек жоқ. Алтыншыдан, солтүстіктен төнуі ықтимал қауіпке орай Кореяның қорғанысын кү­шейтті. Жетіншіден, Оңтүстік Корея Сол­түс­тіктен басып озды. Сегізіншіден, тех­ноло­гиялық дамуды тұғыр етті. То­­­ғызын­шы­дан, діни қысым жа­саудан ау­лақ болды. Оның кезінде ислам діні ме­шіт соғуға жер алды. Онын­шы­дан, ел эко­номикасы үшін халық­аралық экономи­каны дамытуға тырысты. Он біріншіден, қоршаған ортаға ерекше мән беріп, корей елін жасылдандырды. Он екіншіден, корей елінің сана-сезімін өзгертті. Корей елі «еңбекпен жетістікке жете алады» де­ген сеніммен зауыттарда тынымсыз жұ­мыс істеп, бейнеттің зейнетін көрді, Корея елі бір ғасырлық дамуды артқа тастады. Қазіргі Корей елінің пре­зиденті Пак Гын Хие ханым сол Пак Чон Хидің туған қызы. Пак Гын Хиеден корей қоғамы «Екінші Хан­ган ғажайыбы» деген экономикалық тағы бір өрлеуді үміт етіп отырғанын сезу­ге болады.

• Ержүрек көшбасшы
Екі рет оқ атылса да кірпік қақпаған...
1974 жылы Хеорам теат­рын­да корей елінің жыл са­йынғы тәуелсіздік күніне бай­ла­нысты сөйлеп тұрған ке­зін­де Солтүстік Кореяның жал­дамалы киллері Пак Чон Хиге оқ атады. Екі рет оқ ат­қан кезде де Пак Чон Хи кір­пік қақпай, орнында тапжыл­май тұрып, сөзін жалғастыра бер­ген. Оқтың дауысы шық­қан кезде қасындағы көмек­ші­лері мен министрлердің бәрі тым-тырақай қаша жө­нел­ген. Сол екі оқтың бірінен әйелі, қазіргі президент Пак Гын Хиенің анасы қаза бола­ды. Ел арасында оның осын­дай қайтпас қайсарлығы мен ер­жүректігі аңызға айнал­ған. Ол қатал басшы атанса да, жүрегі жұмсақ еді.  Бірде Аме­рикаға барған кезде он­дағы корейлер қарсы алып, Оң­түстік Корея дамысын деп ақша жинап беріпті. Ақшаны алып тұрып, көзіне жас алған екен.
Дастан Ақаш, мемлекеттік және жергілікті басқару саласының маманы Арнайы «Алаш айнасы» үшін Сеулден (Оңтүстік Корея)

Мұндай да болады
Сүйген оғланына атты елі береді
Ұлы адамдардың ұлы­лы­ғы олардың әр қадамы­нан аңғарылып тұрады. Со­дан болар, тіпті кейбір қол­­басшылар мен көсем­дер­ге елі ат беріп, кейіннен та­рихи тұлғаның жөргекте қо­йылған есімі ұмытыла бас­тайды. Мәселен, әлем­де теңдесі жоқ алып им­пе­рия құрған Тэмуджинді біз Шыңғыс хан деп танимыз. Өйт­кені ол 1206 жылы бар­лық тайпалардың ұлы ханы бо­лып жарияланып, «Шың­ғыс хан» (түркі тіл­де­рін­дегі «теңіз» деген сөзден шық­қан деп есептеледі) де­ген лауазым алған бола­тын. Бұл – бір мысал. Екін­ші­ден, сізден «Мохандас Карам­чанд деген кім?» де­сем танисыз ба? Жоқ. Бұл сұ­рақты сәл өзгертіп, Мо­хан­дас Карамчанд Ганди де­сем ше? Бірден логикаға сү­йе­ніп, Махатма Ганди дей­сіз. Бір қызығы, Ганди­дің есіміне «Махатма» де­ген сөзді қосқан Үндіс­танның белгілі ақыны Ра­­­бин­дра­нат Тагор екен. Ма­хатма деген сөздің ма­ғы­насы «Ұлы адам» дегенді біл­діреді.  Үшіншіден, Мұс­тафа Кемал Ата-Түрікті ала­йық... 1934 жылы Осман им­периясының барлық әдет-ғұрпы өзгертілді. Ол за­манда түріктердің тегі (фа­милия) бірге атал­май­тын болған. Сондықтан 1931 жылдың қаңтарынан бас­тап азаматтарға тек беру мәселесі қолға алын­ды. Ел азаматтары өздеріне түр­лі ат алып, (мәселен, бі­реу­лер кәсібіне байланысты офицер, пошташы, сауда­гер, балықшы, малшы де­ген секілді есімдерді алған) жұрттың басым көпшілігі өз әкелерінің атын тек етіп жаздырған-ды. Сол тұста Ұлы Ұлттық жиналыс Мұс­та­фа Кемал-Пашаға «Ата-Түрік» (түріктердің атасы) деген атақ береді. Ақыры сол атақ тұлғаның мәңгілік тегіне айналып кетті.

Ұлтқа қызмет етуді терең мағынасында қалай түсінесіз?

Ақберен Елгезек, ақын:
– Айналаңды, қоршаған ортаңды, заманыңды өзгерту үшін алдымен өзің өзгеруің керек. Адам өзгеріске ниеттенгенде күллі табиғат, барша жаратылыс соған икемделіп, болыса бастайды. Бірге өзгереді. Сол секілді ұлттың ертеңі жарқын болсын деп қалаған адам, алдымен өзінің ішкі әлемінде һәм сыртқы болмысында жақсаруға ден қою керек. Жақсылыққа, ізгілікке, өркендеуге қадам жасауы тиіс. Ұлтқа қызмет ету дегеніміз – әредік «мен де бармын!» деп міндетті түрде мақала жазып, өлең оқып немесе демонстрацияларға шығу емес. Бұл саяси амалдар, әрине, керек. Бірақ мұндай күрестің формаларына кез келген ұлт тығыраққа тірелгенде ғана барады деп есептеймін. Ұлтқа қыз­мет ету айналысып жүрген шаруаңды тиянақты, ұқыпты жүзеге асырудан бас­та­лады. Әр қазақ өзінің жеке пайдасынан бұрын, «бұл жасап жатқан шаруам­ның ұлтыма, оның ертеңіне нендей пайда әкеледі?» деп саралап отырса, бұл жалпы ұлт масштабында мультипликативті эффект беретін еді. Ол өз кезегінде сүйікті Отанымыздың өркендеуіне зор ықпал жасар еді деп ойлаймын.

Ахметбек Нұрсила, кәсіпкер:
– Ұлтқа қалай қызмет істеуді Алаш ардақтылары Ахмет, Мағжан, Міржақыптар айтып та, көрсетіп те кеткен деп түсінемін. Ен­дігі ұрпақ сол ардақтыларымыздың айтақандарын, арман­дарын іс жүзінде орындасақ жетіп-артылады! Әр ұрпақ өткен ұрпаққа қарыздар да, келер ұрпақтың алдында жауапты. Әр ұлттың өз заманында жаман да, жақсы да қасиеттері болады. Менің ойымша: Біз бабалардан қалған жақсы қасиеттерді сақтап, дамытып, келер ұрпаққа жалғастыру үшін өткізіп беру керекпіз. Ал жаман әдеттерінен арылуға күш салып, басқа озық халық­тардың жақсы қасиеттерінен үйреніп, келер ұрпаққа үйретіп кету –  парызымыз! Ұлт барған сайын білімді, күшті, бай, мәдениетті, қайы­рымды, денсаулығы жақсы бола түсуі керек, әр көзі ашық, елін сүйетін азамат осы үшін жұмыс істеу керек...

Амангелді Құрметұлы, журналист:
– «Ұлтқа қызмет ету» деген ұғымның өзі, ашығын айтар болсақ, өте жауапты дүние. Ең алдымен, ұлтыңның атақ-абыройына, атына қара дақ түсірмесең, «қазақтар нашар екен» дегізбесең, меніңше, ұлтыңа қызмет етке­нің. Бұл кез келген пенденің қолынан келетін іс. Еңбекқор болса, адал болса, мәдениетті болса, халқының атына кір келтірмейді адам. Бұл «ұлтқа қызмет етудің» қара­па­йым болса да, ең тиімді түрі. Ал биік мінберлерден жалын­ды сөздер айтып, ұлты үшін «күндіз күлмейтін, түнде ұйықтамайтын» адамның рөлін ойнап, бірақ реті кел­се, мемлекеттік қазынасына қол салудан тайынбай­тын­дар, қарапайым пенденің мұң-мұқтажын тыңдамай­тын­дар ұлтқа қызмет етіп жүр дей алмаймын.

Бетті дайындаған Қанат БІРЛІКҰЛЫ