Тұран – түркілерді біріктірер ұран

Бүгінде бергісі түрікшілдік, арғысы тұраншылдық идеясы өлген жоқ, қайта жаңа сапаға көтеріліп келеді. Отаршылдар таң­ба басып, қаралаған тұраншылдық ұғымына жаңа көзқарас керек, соны соқпақ салу керек. Тұран әртүрлі символикалық мағы­нада қолданылып қана қоймай, түркілерге ұран болар өмір­шең идея ретінде өмір сүруі керек. Саяси лексиконда мүлде қол­да­нылмай жүрген бұл идея әлі күнге дейін біз үшін ескіліктің, арт­та қалушылықтың, жалаң ұлтшылдықтың көрінісі ретінде қабыл­данатыны өкінішті. Біздіңше, тұраншылдық пен түрікшілдік идеясы исі түркі баласын ұлы мақсаттар мен үкілі үміттерге жетелеуі тиіс.

Ертеде Түркістанды Тұран дескен...
«Ертеде Түркістанды Тұран дескен, Тұранда ер түрігім туып-өскен...» – деп ақын Мағжан Жұмабаев жырлағандай, тур деп аталған көшпелі бабалар ен жайлаған Тұран – Түркістан өлкесінің көне атауы болған. «Авеста» мен Фирдоусидің «Шахнамасында» бұрын бір болған Иран мен Тұран елінің өзара байланысы мен тайталасы айтылады. Тұрандықтар деп сақ, массагет, кушан, оңтүстік эфталиттер, солтүстік ирандық халықтар аталған.
Әр алуан сипатына қарамастан, тұран­шылдық – түрікшілдікпен өзектес, бірақ одан әлдеқайда ауқымды ұғым. Сарапшылар Түркия түркі бірлігі жолында «Ұлы Тұран» жобасы шеңберінде белсенді жұмыс істеп келе жатқанын айтады. «Ұлы Тұранның» аумағы Балқаннан Тынық мұхитына дейін, Оралдан Таяу Шығысқа дейінгі алапқа созылып жатыр. Тұран кеңістігіне Албания, Косово, Босния және Герцеговина, Қырым, Поволжье, Солтүстік Кавказ республикалары, бүкіл Орталық Азия, Закавказьенің шығысы, Ирак пен Иранның солтүстігі, Ауғанстанның бір бөлігі, Қытайдың солтүстік-батысы кіреді. Тұранға түркі жұрты ғана емес, фин-угор, моңғол, тунгус-маньчжурлік ұлыстар енеді. Тұраншыл Ахмед Ағаевтың есебінше, Балқан, Кіші Азия, Қырым, Кавказ, Дағыстан, Астрахань, Поволжье, Саратов, Самара, Қазан, Уфа, Орынбор, Сібір, Моңғолияны Тұран аймағына жатқызса, Качен-заде Тұран аймағын сонау Иркут, Амурға дейін кеңейтіп қарастырады. Османлы мемлекеті мен Орта Азияда біраз жылдар өмір сүрген мажар түркологі Арминий Вамбери: «ағылшын-саксон, славян және латын ұлттары бар болғаны сынды, ұлы Тұран қауымы өркениеті де бар және ол қауымның өзегі – түріктер. Түрік­тердің болашағы көптеген ұлттарға қара­ғанда берік» деп бағалаған. Леон Каэн 1896 жылы Парижде «Азия тарихына кіріспе» (Introductional Histoire de l’Asie) еңбегінде «Батыс­қа өркениетті алып келген — Тұран ұрпағы» деп жазды.
«Ұлы Тұран» – геосаяси тұғырнама
Түркілер XVI ғасырға дейін ат тұя­ғы жетер жерлерді шарлап, Тұран аймағын ен жайлап жатты. Отаршылдық дәуірде ұлан-ғайыр Тұран кеңістігі тарылды, түркі­лердің саны азайды. ХІХ-ХХ ғасырларда тұраншылдық немесе түрік­шілдік қозға­лысы Ресей отаршылдығына ымырасыз қарсы күресті. Мұстафа Шоқай, Исмаил Гаспринский, Зия Көкалып, Мехмет Эмин Юрдакул, Юсуф Ақшора, Нихал Атсыз, Зәки Уәлиди Тоған, Әли-Мардан Топчибашев, Мирсаид Сұлтанға­лиев­тер түрікшілдіктің негізін қалап, күрескерлік ғұмырын сарп етті. М.Шоқай «Тұран дәулеті хақында» атты мақаласында: «Біз – тұрандықпыз. Біздің ортақ Отанымыз – Түркістан... Біздің бар­лығымыз осы атамекен-бесігіміздің империа­лизмнің бұғауынан босауы үшін күресіп жүрміз», — деп жазуы тұрандық геосаяси тұғырнаманың болуы қажеттігін меңзесе керек. Демек, «Ұлы Тұран» жобасы тек Түркияның ғана емес, түркі елдеріне ортақ жоба болуы қажет, әйтпесе Түркия мүддесіне қызмет етуі мүмкін. Сондықтан көп­векторлы саясатта «Тұран» жобасы басым бағыт болуы қажет сияқты. Айта кету керек, әр кездегі түркілік қозғалыстардың ошағы Түркия болғаны және болып келе жатқаны рас. Тұран идеясын Мұстафа Кемал Ататүрік іске асыруға күш салды. 1992 жылы Анкарада түркі ынтымақ­тас­тығы мен даму агенттігі (TIKA) құ­рыл­ды. Осы бағытта көптеген ұйым­дар мен қорлар белсенді жұмыс істеп келеді. Түркітілдес елдердің арнайы қыз­меттерінің үйлестіру кеңесі құрылды. Осыдан бірнеше жыл бұ­рын Әзір­байжан депутаты Низами Джафаров түркітілдес халықтарға бірыңғай түркі парламентін құруды ұсынған болатын. Бұл идея шын­дыққа айналып, 2008 жылы Түркі пар­ламенттік Ассамблеясы, кейін Елбасы Н.На­зар­­баев ұсынысымен Түркітілдес мем­лекеттердің ынты­мақтастық кеңесі, сондай-ақ Астанада Түр­кі академия­сы құрылды. Тұран аясында түркі бірлігі жолында ат­қарылар қыруар жұмыстар күтіп тұр. Тілдік, дін-кон­фессиялық айыр­ма­шы­лық­тар, шека­ралық бөліністер – түр­кі бірлігіне кедергі келтіретін факторлар. Мысалы, якуттар, долғандар, хакастар, ал­тайлықтар, тывалықтар шаманизмге ба­сымдық беріп отырса, ға­ға­уыздар және чу­ваштардың бір бө­лігі православ дінін қабыл­даған. Түркі халықтарының көбінің тәуелсіз мемлекеті жоқ.

Сен біл, сенің қалауыңмен күресте
Түріктің жаңа азат әлемін құратын,
Соң ғасырда Тұранды қайта тірілтер,
Сенің ғана ұрпағыңнан күтілер...
(Мехмет Емин Йурдақұл, «Әй, Түрік, оян!» жинағынан, 1914 жыл)

Ежелгі Тұран платформасын қайта жаңғырту үшін не істеу керек?
Біріншіден, Түркітілдес елдердің ынты­мақ­тастық кеңесінің жұмысын ширатып, одақ деңгейіне дейін интеграциялау;
Екіншіден, ортақ ақпараттық кеңістік қа­лыптастыру (телеарналар, радио, баспасөз). Өкі­нішке қарай, кейбір түркілік басылымдарды халық білмейді және бұқаралық таралымға жеткен жоқ).
Үшіншіден, ШЫҰ жастар ұйымдары секілді Түркі елдері жастарының одағын құру керек. Осындай ұсыныстар көтерілген, енді іске асыру қажет.
Төртіншіден, Түрксой-дың қызметін жандандырып, салалық іс-шараларын кеңейту керек.