«Экономикалық диагностика» немесе бизнесті бағалау не үшін қажет?
Жекешелендіру жағдайында шаруашылық нысандарының болжау құнын анықтау қажет. Сондықтан меншік, оны бағалау, басқару және қорғау мәселелерін дұрыс түсіну маңызды. Бизнесті бағалау мәні - компанияның қор нарығы құнын немесе мүліктік кешенін болжамды құнын анықтау. Қор нарығы дамымаған елдерде мүліктік кешенді бағалау - бизнесті бағалау.
Бизнес бағасы - кіріс алатын фирмалар құны, табыс табу мүмкіндігін беретін меншік құқықтары, технологиялары, бәсекелік артықшылықтар, активтерінің нарықта қанша тұратындығында. Құқықтар, технологиялар, активтер заңды немесе жеке тұлғаларға тиесілі болмауы мүмкін.
Мүлікті сатып алуға үміттенетін тұлғалар, инвесторлар саны бірнеше болуы мүмкін. Сондықтан инвестициялық құнды әр инвестор үшін арнайы анықтау қажет.
«Кәсіпорынның мүліктік кешенінің бағасы» мен «бизнестің бағасын» ажырата білу керек. Бірінші жағдайда жаңа иегер бөліп сата алатын, профилін өзгерте алатын мүлік бағаланады. Бұрынғы иелердің құқықтары мен міндеттері сатып алынған мүлікпен қоса жаңа меншік иелеріне өтпейді. Келісімшарттарға сәйкес жекелеген мүліктік құқықтар мен міндеттер де, мысалы, лизингтік, франчайзингтік, т.б. берілуі мүмкін. Бұл жағдайда осы активтердің құны төленбеген міндеттемелер шамасына төмендетіледі.
Екінші жағдайда иегердің бизнеске немесе акциялар түріндегі үлесіне меншік құқығы бағаланады, бұл орайда бағаланатын құқықтар мен міндеттердің бүкіл жиынтығы есепке алынады. Меншік иесінің стратегиялық мақсаты кәсіпорын құнын арттыру.
Бизнесті бағалау фирма активтерін тиімді басқару үшін қажет. Алынған қаражатты басқа, кірісі көбірек қызмет түрлеріне инвестициялау үшін активтер құнын анықтау, кәсіпорын тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Ең ықтимал баға бағалау нысанының нарықтық құны, ол бойынша осы бағалау нысаны мәміле тараптары барлық қажетті ақпаратқа ие бола отырып, ақылға қонымды түрде әрекет ететін, ал мәміле бағасының шамасына қандай да бір төтенше жағдайлар әсер етпейтін бәсеке талаптарында ашық нарықта шеттетіледі. Жобаны бағалау әрбір ықтимал инвестор үшін әртүрлі болады.
Бизнес ретінде кәсіпорынның бір бөлігін, ал екінші бөлігін жылжымайтын мүлік ретінде сатуға болады. Кәсіпорынды реттеп және еркінен тыс таратуға болады. Реттеп тарату жеткілікті уақыт ішінде барынша жоғары баға алу үшін жүргізіледі. Еркінен тыс тарату шұғыл активтерге өкімдік етуді білдіреді. Әрине, төмен құн береді және тарату шығындары (сату жөніндегі агенттерге комиссиялық төлемдер, таратылатын кәсіпорын әкімшілігін ұстау үшін шығындар, т.б.) есепке алынады. Фирманың тарату құны активтерді сатудан түскен сомадан кем көрсетіледі. Компанияны бағалауда оның бизнесі туралы бүкіл ақпаратты қамтитын бухгалтерлік есебі құны туралы түсінік бермейді. Тіпті компания тікелей шот әдісін қолданып, активтерді қайта бағалау жүргізсе де, активтердің баланстық құны нарықтыққа жуықтатылса да, компанияның акционерлік капиталының баланстық құны әрқашан нарықтан ерекшеленеді. Себебі бизнес капиталға салынған белгілі бір табысты болжайтын инвестициялық жобаның нұсқасы болып табылады. Бизнестін инвестициялық тиімділігі қаржылық есепте әрқашан көрсетіле бермейтін, бірақ табыс әкелетін материалдық емес активтермен байланысты. Активтер табыс әкелсе, олар бизнес құнында есепке алынуы керек. Бухгалтерлік есеп деректерінің нормалар мен стандарттарға сәйкестігін аудитор растайды.
Кәсіпорын құны есептілікте көрініс таппайтын, бірақ болашақтағы табысқа қомақты әсер ете алатын бірқатар факторларға байланысты. Мысалы, стратегиялық жоспарлар, талқыланатын келісімшарттар, бәсекелестердің белгілі әрекеттері, т.б. Меншік иелерін, фирма менеджерлерін, бизнес серіктестерін сұрастыру нәтижесінде ғана осы факторларды бағалауға болады.
Бизнес бағасы әрқашан субъективті. Бір фирма құнын бағалайтын екі маман әртүрлі бағалар қоюы мүмкін. Бірақ тіпті мұндай бағалар да маңызды, өйткені сол алғашқы баға келіссөздерді бастау негіз болады және активтердің шынайы тиімділігі туралы түсінік береді, капитал құрылымы бойынша шешім нәтижелерін бағалауға мүмкіндік туады.
Шығындар тұрғысынан мүлікті бағалау тәсілінің мәні өз кезегінде жаңадан құрылған нысанның құны мен жинақталған тозу көлемінің арасындағы айырмашылық ретінде есептелетін нысанның ағымдағы құны. ғылымды көп қажет ететін салалардағы, материалдық емес активтері бар кәсіпорындар дұрыс бағаланбайды.
Жылжымайтын мүліктің қалпына келтіру құнын есептегенде сметалық құнның көрсеткіштері, сметалық нормативтер, т.б. ескеріледі. Машиналар мен жабдықтар үшін, сатуды тікелей салыстырмалы талдау техникасы қолданылады. активтің жинақталған тозуы бағаланады.
Экономикалық ғылымдағы «тозу» және бухгалтерлік есептегі «амортизация» терминдерінің айырмашылыы бар, әдетте, ол үш класқа бөлінеді: физикалық, функционалдық және экономикалық. Физикалық тозу – алғашқы қасиеттерінен айрылу салдарынан мүлік құнының азаюы. Функционалдық тозу – заманауи нарық талаптарына сәйкес келмеу салдарынан мүлік құнының азаюы. Экономикалық тозу – қоршаған орта талаптарының өзгеру салдарынан мүлік құнының азаюы.
Капитал құрылымын сипаттайтын және ұзақ мерзімді болашақтағы кәсіпорын тұрақтылығын анықтайтын таза активтер – кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалайтын ең маңызды көрсеткіш. Таза активтер сомасы кәсіпорын тараған жағдайда барлық міндеттемелерді өтегеннен кейін кәсіпорын иелеріне не қалатындығын көрсетеді.
Бизнесті бағалаудағы салыстырмалы тәсіл активтер құндылығын, жеткілікті түрде қалыптастырылған нарық болғанда қандай бағаға сатылуы мүмкін екендігін корсетеді. Бұл нарықта қалыптасқан нақты инвестициялау нысанына деген сұраныс пен ұсыныстың шынайы көрінісі. Бизнесті бағалаудағы кемшіліктер: нысанды сату бағасын нарықтық деп есептеу үшін қажетті барлық шарттар мен талаптардың орындалуын тексерудің мүмкін еместігі; кәсіпорынның болашақта даму перспективаларын есепке алмай ретроспективті деректерді пайдалану; шынайы қаржы ақпаратын және ұқсас нысандардың және бағаланатын нысанның физикалық және экономикалық сипаттамалары туралы деректерді толық алу күрделігі және шектелуі.
Кәсіпорын мүлкін бағалауда ұқсас компания мәліметтері, салалық қатынастар қолданылады. Акциялары қаржы нарықтарында айналатын ұқсас компаниялармен кәсіпорынды салыстыру, бұл әдіс бағаның жуық ауқымын анықтау мақсатында «жылдам бағалау» үшін қолданылады. Акциялары нарықта еркін айналатын, ұқсас компаниялардың нарық құны салыстыру үшін пайдаланылады. Ұқсас компаниялар мүмкіндігінше бағаланатын компания жұмыс істейтін тура сол бизнесте болуы қажет, ұқсас өнім номенклатурасы болуы керек, көлемі, өсу қарқындары, т.б. бойынша онымен салыстыруға болатындай. Кәсіпорындарды бағалағанда «шығындар/таза табыс» мультипликаторын пайдалану заңды. Мысалы, жанар-жағар май құю бекетінің бағасы айлық түсімнің 1,2 – 2,0 аралығында ауытқиды; бөлшек сауда кәсіпорнының бағасы – таза жылдық кіріс көлемінің 0,75–1,5 аралығында ауытқиды.
Ұқсас компаниялар әдісі шетелдік компаниялар жүргізетін бизнес құнын бағалағанда кең қолданылады. Оны сәтті қолдану үшін ұқсас компаниялардың қаржы, операциялық және нарықтық жағдайын сипаттайтын ақпараттық дерек қорлары пайдаланылады.
Әрине, түрлі елдердің қор нарықтары жарияланған және аудиттен өткізілген таза табыстарға, компаниялардың болашақ табыстарын алу перспективаларына түрлі пікір білдіреді, сонымен қатар түрлі елдердің, тіпті Әлемдік қор нарығында бағаланып отырған жабық компанияға салалық тиесілік бойынша аз не көп ұқсайтын, өтімді акциялары бар ашық компанияны табуға болатындығы. Бұл ашық компанияның бағасын акциялар бағамын шартты белгілеу арқылы емес, нақты сатып алулардың орташа бағасы бойынша белгілеуге болады. Ұлттық қор нарығында өтімді акциялары бар компаниялардың шектелген санына байланысты мүмкін емес (Ресейде – 10–15; Германияда – 30–40), ал мәмілелер әдісі акциялары жақын арада ірі жиынтықтармен сатып алынған ұқсас компанияның болуын талап етеді, яғни ұлттық қор нарығы шегінде осы әдісті қолдану қиын.
Еліміздегі бірқатар агенттіктер қаржы нарықтарының жайы, бағалы қағаздарды сатып алуға/сатуға ұсыныстар, ірі кәсіпорындардың акция нарықтарының белсендігі туралы бюллетеньдер жариялайды. Кез келген бағалы қағаздың өзіне тән құндылығы бар және болашақ түсімдердің дисконтталған құны ретінде бағалануы мүмкін. Сондықтан компанияның қор нарығындағы жағдайын, инвестициялық және дивидендтік саясатын, т.б. болжау керек. Нақты бір бағалы қағаз құнын анықтау үшін бағамның өзгеру динамикасы туралы ретроспективті деректерді білу қажет. Бағалы қағаздың нарықтық бағасында барлық болашақ үміттер көрсетілген.
Кіріс тәсілімен бизнес құнын анықтау инвестор кәсіпорын қызметінен алатын болашақ кірістердің ағымдағы құнынан көп осы бизнеске қаржы салмайды деген болжамға негізделген. Іс жүзінде сатып алушы кәсіпорынның өзін емес, болашақта меншікті иеленуден және саудадан кіріс алу құқығын сатып алады. Меншік иесі күтілетін болашақ кірістердің ағымдағы құнынан төмен бағаға бизнесін сатпайды. Қол жетімді ақпарат көлемі осындай мәміледе анықтаушы фактор болып табылады.
Ләззат Сейітқазықызы Спанқұлова,
Экономика ғылымдарының докторы,
Т. Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университетінің профессоры.
Әлия Мияжденқызы Нурғалиева,
Экономика ғылымдарының кандидаты,
Т. Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университетінің доценті.
