Несиеқұмарлық қоғамдық дертке айналып кеткен жоқ па?
Екінші деңгейлі банктердің жұртқа жаппай несие таратуы қоғамға тағы бір дерт «сыйлады». Ол – несиеге тәуелділік. Психолог мамандардың айтуынша, бұл да наркомания, алкоголизм, темекіге құмарлық секілді дертке айналған. Оны ресейлік ғалымдар «кредитомания» деп атапты. Өкінішке қарай, кредитоманияның құрығына ілікпеген қазақ бүгінде кемде-кем. Зерттеулер бойынша елдегі кәмелетке толған азаматтың кез келгені бүгінде жоқ дегенде банктен бір рет болса да несие алып үлгерген. Ал қайсыбіріміздің басымызда кемі екі-үш несиенің қамыты тұр.
Ranking.kz-тің мәліметтері қазақстандықтар бүгінде банктерге 1,7 трлн теңге берешек екенін айтыпты. Соның арасында банкке қарыздардың алдыңғы легін Алматының тұрғындары құрайтын көрінеді. Нақтырақ айтсақ, 649,6 млрд теңге. Екінші орында – Оңтүстік Қазақстан: 123,8 млрд теңге, үшінші орында – Астана: 122,9 млрд теңге. Ал төртінші орынды Қарағанды облысы тұтыныпты: 115,2 млрд теңге. Сөйтіп, жалпы қазақстандықтардың банк алдындағы берешегі елдегі әрбір адамға шаққанда 100 мың теңге. Ал Fitch Ratings агенттігінің сарапшылары елдегі проблемалы несиелердің үлесі 30 пайызға тең деп мәлімдепті, яғни банктің берген несиесін тұрғындардың 30 пайызы төлей алмайтын я болмаса төлем қабілеті жетпейтін жағдайда. Нәтижесінде жалпы тұрғындардың банк алдындағы тұтынушылық несие бойынша қарызы бір айда 4,7 пайызға өсіп, 79 миллиард теңгені құраған. Тұтынушылық несие алу Астана қаласында қарқынды. Ranking.kz дерегі бойынша бас қалада тұтынушылық несие ай сайын – 5,9 пайызға, теңгеге шаққанда 6,8 миллиардқа өсіп отыр. Одан кейін Батыс Қазақстан – 5,8 пайыз, Атырау – 5,5 пайыз.
Несие-өмірдің несі сән?
Осы арада сарапшылардың, мамандардың пікірі қақ айырылады. Бірі тұрғындардың несие алуы олардың жағдайларының жақсылығын, сонымен қатар тұрақты төлем қабілеттерінің барлығын айғақтайды дейді. Екіншісі, керісінше, халықта қолма-қол ақша жоқ. Сондықтан олар банктің несиесіне жүгінуге мәжбүр деседі. Әрине, қысылғанда қажетіңізді ашатын несиені мүлде пайдасыз деуге болмайды. Тек қазақ «көрпесіне қарай көсіле» білуі керек. Олай етпеген жағдайда, көптеген адам үйін кепілге қойып баспанасынан айырылған жайт та аз емес.
Психологтер адамдардың ақшаға қарым-қатынасын шартты түрде екіге бөлуге болатынын айтады. Біреуі жинауды құп көрсе, екіншісі мейлінше қолындағы қаржысын жұмсауға асық. Ал кредитоманияның шеңгеліне осы соңғы топтың адамдары ілігеді екен. Абай хакім айтқан «Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ – бес дұшпанды» психологтер де растауда. Олар несие алып, соған өзінде жоқты сатып алып, өзін бай-манап етіп көрсеткісі келетін мінезі бар адамдардың көп ұрынатынын атапты. Мәселен, Ресейдің психолог-сарапшысы Карина Славина «Несиеге тәуелді болатын адамдардың өзіне тән мінез-құлқы болады. Онда адам өмірге қай уақытта риза? Ол соған сай киініп, малынғанда ғана дән риза. Ондай адамға өзін қоршаған ортасының алдында табысты болып көрінгені маңыздырақ. Сонда ғана оның өзіне деген бағасы, көзқарасы түзу. Бұл, түптеп келгенде, психологиялық проблема. Мұның тамыры балалық шақта жатқанын ғалымдар жиі айтуда. Мысалы, қыз бала кедей отбасында өмір сүріп, анасы оған барлық қажеттілігін сатып әпере алмайды. Ал қызы болса, өзінің сыныптастарының алдында олармен терезесі тең болғанын армандайды. Бой жете келе, ол қыз сол себепті тапқан табысының барлығын дерлік сыртқы келбетін әрлеуге жұмсауы әбден мүмкін. Ерте ме, кеш пе тапқан табысы жетпейтін күн де туады. Сол сәтте ол несие алуға бел буады» дейді. Мұнымен біздің мамандар да келіседі. Мамандар оның басты емі – сырткөз үшін көрсеқызарлықпен дүние-мүлікті несиеге алып, соңында өміріңізді күрделендіріп, қиналып, жасанды еткенше, барымен базар жасауды ұсынады.
Бақыт КОСИКОВА, психолог:
– Бір несие алып, екіншісін жабу үшін екінші бір несие алғандар көп бүгінде. Бұл адамның өзін-өзі алдап жұбатуы секілді. «Жұрттан кем болмаймын» деп, әліне қарамай әлек болатындар соңынан банктің қарызын қайтара алмай зар қақсап жүреді. Рас, бұл да – тәуелділік тудыратын жаман әдет. Бір несиеден екінші несие рәсімдеу арқылы проблемасын шешкен болады тұрғындар. Алайда ол мәселенің шешімі емес екенін іштей сезіп, біліп тұрады. Бірақ біле тұра соған барады. Ғалымдардың мұның психологиялық салдары тереңде деуі – шындық.
Несиеге тәуелділік дерт пе?
Несиеге құмарлықты қоғамның бір дерті ретінде қарастырып жатқан Батыс мұны жіті зерттеуге көшіпті. «Несие инесіне» отырған адам үшін түрлі бағдарламалар жасайтынын айтады мамандар. Бұдан Ресей де қалыс қалмапты. Олар да АҚШ-тан көргенін жасап, несие ала беретін, несие десе тұра алмайтын тұрғындарын одан құтқару қажеттігін түсінсе керек. Бізде жағдай тап сондай қорқынышты болмағанымен, «өгізге туған күн бұзауға да туары» анық.
