Қиын бала қайдан шығады?

Кешегі иі жұмсақ ұл-қыздарымыз келмеске кеткен, қазіргі мектеп жасындағы балалардың психологиясы мүлде басқа. Айтқанға көнбейтін, айдағанға жүрмейтін, тізгінсіз кеткен балаларымыз көбейіп келеді. Қанымызға жат саналған, арымызға дақ салған мұндай құбылыстар қазір қоғамға кереғар фактор ретінде рес­ми атауға да ие: «қиын балалар». ҚР Ішкі істер министрлігі мен ҚР Білім және ғылым министрлігі бірігіп, өткен жылы қиын балалар санын анықтай келе, арнайы мәліметтер базасын жасапты. Тізім 6000-ға жеткен. Ал кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еліміздегі төрт колонияда 14 пен 18 жас аралығында 231 бала қылмыскер атанып, қамауда отыр. Бәрінен бұрын жасөспірімдер арасындағы суицид өзекті болып тұр. Өткен жылы 237 бала өзіне-өзі қол жұмсаған. Балаларымыздың жауқазын жасында осындай жан сыздатар әрекеттерге баратындары несі екен? Қазір баршамызды ойландырып, толғандырып отырған ортақ сауал – осы. Оның себебін әркім әртүрлі айтады.
Бүгінгі күндері балаларға қатысты өзекті мәселелер Парламентте де тал­қы­ланып жүр. Депутат Жарасбай Сүлей­менов жағдайдың ушығып кетуін про­фи­лактикалық шаралардың әлсіз­дігінен көрсе, Қазақстан психологтар қауым­дас­тығының төрағасы Владимир Стеблянко бар жауапкершілікті ата-аналарға артады.
Ұлы ақынымыз, философ Абай да ұрпақ тәрбиесіне айрықша көңіл бөлген. Ол өзінің отыз жетінші қарасөзінде: «Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім», – дей келе, адам мі­не­зінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға бай­ланысты екендігін дәлелдеп берген-ді. Абай­дан артық кім айтқан?!
Бала тәрбиесіне айрықша мән берген қазақ ұғымында «қиын бала» деген мүлде болмаған. Абайдан бастап, бертінге дейінгі ақын-жазушыларымыздың, дара есімді тұлғаларымыз бен ғалымдарымыздың жазып кеткен дүниелерінің қай-қайсысын алып қараңыз, барлығында да негізінен тәлім-тәрбиенің мәні мен баланы жақсы­ға бесіктен бастап баулу керектігі айтылады, яғни алдын алу формасы түрінде. Бүгінгідей ғылыми еңбектер жазып, зерттеулер жүргізбей-ақ, ата-бабаларымыз бір ауыз сөзбен-ақ қай кезеңде де, қай дәуірде де құндылығын жоймайтын бала тәрбиесінің тұжырымдамасын айтып кеткен. Нақтырақ айтсақ, «баланы жетiге келгенше тыйма, жетiден он төртке келгенше құлыңша қина, он төрттен кейiн құрдасыңдай сыйла» деп, баланың ой-өрiсiнің даму кезеңдерін белгілеп көрсетіп берген. Бала тәрбиесінде осы бағытпен жүрсек, еш қателеспейтініміз анық.
Айта кетсек, артық болмас, көршіміз Ресей бұл проблемамен өткен ғасырдың бас шенінде-ақ таныс болса керек. Оған философ, педагог ғалым П.П.Блонскийдің 1920-30 жылдары жазылған қиын балалар турасындағы еңбектері куә. Блонский осы мәселені терең зерттей келе, «қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртін­деп әкелу болып табылады» деген пікірге тоқтаған екен.
Ал бізде қиын балалардың бой көрсете бастаған тұсы — 90-жылдардың орта шені. Сол себепті де еліміздің бар­лық аймағында девианттық мінез-құ­лығы бар балаларға арналған арнайы білім беру ұйымдары ашыла бастайды. Кей­бір балалардың бейәдетке бой алды­руының сыры неде екендігін білмек болып, біз ат басын Алматы қаласындағы Девианттық мінез-құлығы бар балаларға арналған арнайы білім беру ұйымына бұрдық. Өйткені қиын балалар дәл осы жерге тоғытылады. Ме­кеменің міндеті – осындай топтағы балаларды тек тәрбиелеу ғана емес, себеп-салдарына үңіліп, сараптама жасау.

  Абай ОМАРОВ (коллаж)

– Бұл ұйым 1999 жылы Қиын жасөспірімдерді оңалту орталығы де­ген атпен құрылған-ды. Кейін, яғни 2006 жылы Девианттық мінез-құлығы бар балаларға арналған арнайы білім беру ұйымы болып қайта құрылады. Осындай мекемелерді ашуға түрткі болған жағдайлар – қиын балалар санының көбеюі. Ал бала тәрбиесіне тек отбасы ғана емес, мемлекет те жауапты. Өздеріңіз білесіздер, КСРО тараған жылдары елімізде әлеуметтік жағ­дай қиындап кетті. Халық бұған дайын емес еді. Ойламаған жерден бұрындары таңсық болып келген құбылыстармен бетпе-бет келуге тура келді. Ересектердің дағдарысқа ұшырауы балаларымызға, отбасына ызғарын тигізбей қоймады. Міне, үйірінен адасқан балалар сол жылдары көптеп саналды.
Балалар мұнда сот ше­шімі­мен жіберіледі. Барлық пән бойынша үздіксіз сабақ оқиды. Компьютер кабинеттері жұмыс істейді. Балаларды түрлі үй­ір­мелерге қа­тыстырып, уақыты­­ның барлығын пайдалы жұм­сау­ларына ықпал етеміз. Негізі, мұн­да бір айдан бір жылға дейін оқ­шау­ланады. Тіпті араларында уақыты аяқталғанда кеткісі келмейтіндер де бар.
Қазіргі кезде бізде 38 бала тәрбие­ленуде. Ал негізі әр кезде әрқалай. Кейде көп, кейде аз дегендей. Менің бір байқағаным, балалардың қай-қайсысы болсын қабілетті, білімге құштар. Жылы сөйлеп, тілін тапсаң, жаман бала жоқ. Олардың осындай жолға түсуінің себебі  — отбасындағы қиындықтар немесе ата-аналарымен түсінісе алмауларында, сондай-ақ ба­қылаусыз қалып, жаман жолға бастайтын ортаға түсіп кетуі, – дейді сөз болып отырған мекеме директоры Мұратбек Елеуов.
Ал мекеме психологы
Элмира Ақпантаеваның:
– Мұнда түскен балалардың мінездері алғашында, шынымен де, қиын болып келеді. Кейбіреуі сөйлесуден бас тартып, қиқарлық танытады. Бірақ баланың аты бала емес пе, райларынан тез қайтады. Әрқайсысымен жеке-дара сырласып, ұққаным: барлығы бірдей – ата-ана жылуына, мейіріміне шөліркеп жүргендер. Содан барып жоғын сырттан іздейді. Міне, дәл осы тұста біз балаларымызды уысымыздан шығарып аламыз. Біреуі қылмысқа барып, біреуі нашақорлыққа салынып, енді біреуі көше кезіп кетеді. Мұндай балалар негізінен ашуланшақ, қатыгез болып келеді. Балаға ең керегі ананың махаббаты мен әкенің мейірімі екен. Сонда бала үйінен безбейді. Ал бәленің бәрі балаға сырттан «жұғады», — дегені ойлантпай қоймайды екен.
Қазір — жаһандану мен ақпараттық тех­но­логиялар дамы­ған заман. Сол себептен де болар, бала­лардың ой-өрісінің, ойлау қабілетінің, өмірге көзқарасының кейінгі жылдары өзгере бастағаны анық байқалуда. Оны тәжірибелі психологтар да растап отыр. Көп жағдайда біз — балаларды, балалар бізді түсіне алмай, кей кездері арты қай­ғылы оқиғалармен аяқталып жатады. Біздің ойымызша, бәріне кінәлі тек ата-ана ем­ес, мектептегі оқу-тәрбие жұмысын­дағы кемшіліктердің де қолтаңбасы бар. Мо­йындау керек, кейбір мұғалімдердің де мінездерін мінсіз деп айтпас едік. Отбасындағы тұрмыстық жағдай да әсер етпей қойсын ба?! Психологтар сон­дай-ақ «шектен тыс қамқорлықтың да зар­дабы жоқ емес» дейді. Қалай деген күнде де бала тәрбиесі тек отбасы мен педа­гогиканың ғана міндеті емес, оған бүтіндей бір қоғам жауапты. Бүгінгі ұрпақ — еліміздің ертеңі. Қиын балалар қатары көбейіп кетсе, не болмақ? Көз алдыңа елестетудің өзі қорқынышты...